Οι φυλακές

Ευθύς έβαλε φύλακας εις τας πόρτας, έριξε δόσιμο τόσα γρόσια, κατά την κατάσταση. Κάθε οικογένεια καλή τόσα ξεστιά λάδι· όσα γρόσια και τόσα ξεστιά. Οι φυλακές εγέμωσαν, ανδρίκεια φυλακή και γυναίκεια φυλακή· δεν έλειπαν από τας δύο φύλακας από εκατόν πενήντα έως διακόσιοι πενήντα άντρες και εις την γυναίκεια από εικοσιπέντε έως ογδόντα γυναίκες.

Ήτον οι άντρες ορθοί εις την φυλακή· δεν εχωρούσαν καθιστοί. Δια να πάγει κανένας εις το παράθυρο της φυλακής οπού ήτον με σίδερα, να ομιλήσει κανενός φυλακισμένου, αν ήτον εμπρός ομιλούσεν εύκολα, ειδέ ήτον οπίσω, τον εσήκωναν σηκωτά από πάνω από τους ανθρώπους ή πολλά σπρωχτά, δια να πάγει να ομιλήσει.

Αν του επήγαιναν κομμάτι ψωμίον ή ολίγον άλλο τι δια να φάγει, το έδιδαν χέρι με χέρι και το ελάμβανε ο πισινός. Από το παράθυρο της φυλακής έβγαινεν ένας καπνός, μιαν άχνα, ωσάν σύγνεφο μαύρο, του αναγκαίου η βρώμα τόσων ανθρώπων· οι ηλικιωμένοι άνθρωποι εκινδύνευαν, έρχονταν εις τα ολοίστια και ολίγοι εξημερώθηκαν αποθαμένοι.

Εις την αντρίκεια φυλακή εκρέμετο ο φάλαγγας. Μετά οχτώ ημέρας της φυλακίσεως, όποιος δεν επλήρωνεν εδέρετο με τες έτοιμες βέργες, οπού οι αγροφύλακες ήτον εις χρέος, κάθε δυο ημέρες, να φέρνουν ένα δεμάτι πρικοδάφνες προς ραβδισμόν των φυλακισμένων.

Παρομοίως εις τη γυναικεία φυλακή είχαν μια κολόνα μαρμαρένια όρθια και έδεναν τη γυναίκα όρθια, βάζοντας το στήθος της κατά το μέρος της κολόνας, και με τας βέργας οι στρατιώται την έδερναν, οι Τούρκοι.

Οι γυναίκες αυτές, ήταν άλλες χήρες, άλλες οπού ήταν οι άντρες των κρυμμένοι εις τας εξοχάς, εδούλευαν και εκοιμώντο έξω, εις τα σπήλαια και ρεύματα, και άλλοι ήτον φευγάτοι. Και δυσκόλως ημπορούσαν να πάρουν τας φαμελιάς των, να τας φέρουν όθεν ήτον αυτοί, εις Χαλκίδα, Θήβα, Λιβαδιά, Μέγαρα, Πελοπόννησο, εις τας νήσους και εις Ανατολή.

Η πρώτη ποιητική συλλογή τού Αντώνη Χαριστού, με τίτλο «Φίλωνος & Νοταρά – τα στιχάκια τής Τρούμπας, 1950-1970», αποτελεί καταβύθιση στο ιστορικό παρελθόν, όπουανασύρονται μνήμες και βιώματα από τις γειτονιές τής Τρούμπας τού Πειραιά, την περίοδο 1950-1970,και αναβιώνει, λογοτεχνικά,τη μορφή ολόκληρης της κοινωνικής πραγματικότητας. Τις απαραίτητες πληροφορίες για την αναπαράσταση της εποχής και την απόδοση των ειδικών συνθηκών που επικράτησαν στις συγκεκριμένες τοποθεσίες, ο δημιουργός, τις άντλησε από έργα του Βασίλη Πισιμίση, «Βούρλα – Τρούμπα. Μια περιήγηση στον χώρο του περιθωρίου και της πορνείας του Πειραιά (1840 – 1968) και «Τρούμπα, Βούρλα, Λιμάνι. Χώρος και μνήμη του Πειραϊκού περιθωρίου στον 20ό αιώνα»,καθώς και από αρχειακό υλικό τηλεοπτικών εκπομπών,συνεντεύξεων στον έντυπο Τύπο, αλλά και προσωπικές μαρτυρίες.

Στα δεκαεπτά (17) ποιήματα της συλλογής, η γραφή του Α. Χαριστού, διακρίνεται από ρεαλιστική τραχύτητα κι έναν υποδόριο σκωπτικό τόνο, που αποτρέπει κάθε λυρική παρέκκλιση, για να αποδώσει, με αξιοζήλευτη καθαρότητα, ιδιαίτερες καταστάσεις και γεγονότα, που χαρακτηρίζονται από ηθική διάβρωση και απαξία, μέσω εμπλοκής σε φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας (πορνεία, βία, εγκληματικότητα κλπ). Τιθασεύοντας απόλυτα τον όποιο υποκειμενικό συναισθηματισμό και αποφεύγοντας τις ηθολογικές αποτιμήσεις, ο δημιουργός, ορίζει ως σημείο αναφοράς, για τις καταστάσεις που μας περιγράφει,τη φανέρωση των συνθηκών που τις διαμόρφωσαν και θέτει ως σκοπό τη διερεύνηση των αιτιών που τις προκάλεσαν.

Εκκινώντας από-εκ πρώτης όψεως, τυχαία και ασήμαντα-μικροσυμβάντα, κατασκευάζει έναν καμβά καταστάσεων, καταλήγοντας σε έναν διευρυμένο λογοτεχνικό ορίζοντα, εκτεινόμενο σε ολάκερο τον κόσμο που περιβάλλει τους ήρωές τους. Σε κάθε ποίημα, αναπαράγει πλευρές τής ζωής, με τρόπο, όχι απλώς προσιτό στη σκέψη, αλλά και απαλλαγμένο από κάθε περιθώριο ερμηνείας και παρερμηνείας. Με στίχο ανομοιοκατάληκτο, άνισα στροφικά σύνολα, και απορρίπτοντας κάθε επιδίωξη μετρικής μουσικότητας, οδηγείται στη μουσικότητα του δομημένου λόγου και τις καθάριες εικόνες που εκείνος γεννά·υπενθυμίζοντας τη θέση του Ανδρέα Καραντώνη, πως: «Ο αληθινός ποιητής, είναι μουσικός όχι του φωνητικού ήχου, μα του ουσιαστικού λόγου».

Η λογοτεχνία συμπορεύεται με τη ζωή, συμπάσχει και συστενάζει με τον άνθρωπο, αναγνωρίζει και καταγράφει τις βαθύτερες σκέψεις του και τις κοινωνικο-πολιτικο-οικονομικές συνθήκες που τον οδηγούν σε αδιέξοδο. Αδυναμία εύρεσης διεξόδου, χωρίς προοπτική εξέλιξης με το στερητικό Α να αποτελεί το πρώτο συνθετικό της λέξης «Αδιέξοδοι» που συνοδεύει το ουσιαστικό «Καιροί», συγγράφουν τον τίτλο τής συλλογής διηγημάτων τού συγγραφέα Κωνσταντίνου Λίχνου. Ριζοσπαστικός ο τρόπος θέασης της ψυχοσωματικής οντότητας των ηρώων με τη λογοτεχνική οπτική τού συγγραφέα να φωτίζει ενδελεχώς τις λεπτομέρειες των ψυχολογικών διακυμάνσεών τους, τις συνθήκες εκείνες που συντελούν στη διαμόρφωσή τους, καθώς και τα στοιχεία τής προσωπικότητας που θα καθορίσουν την τελική απόφαση και στάση τους απέναντι στα πεπραγμένα. Ήρωες καθημερινοί, μοναχικοί, θλιμμένοι, αποδέκτες τής σκληρής πραγματικότητας, αλλά και κινητήρια δύναμη ανατροπής τής ιστορίας, καθώς είναι οι άμεσα θιγόμενοι, αναγνωρίζουν και αποδέχονται, στο τέλος, τη δύναμή τους. Λόγος διαυγής, αληθινός, γνήσιος σαν τα χρώματα και τις μορφές που απεικονίζονται στο έργο τού Paul Césanne, που κοσμεί το εξώφυλλο. «Σας οφείλω την αλήθεια στη ζωγραφική και θα σας την πω»· και ο Κ. Λίχνος με τη συλλογή αυτή απαντά στη ρήση τούτη του Γάλλου ιμπρεσιονιστή ζωγράφου, «Σας οφείλω την αλήθεια στη λογοτεχνία και θα σας την πω», αποδεικνύοντας ότι ο χρόνος είναι άχρονος στις τέχνες, συνομιλεί και συνδράμει στην αφύπνιση των συνειδήσεων, ελεύθερων κατ’ ουσίαν και κατά φύσιν σκεπτόμενων ανθρώπων.
Ψυχογράφημα της σταδιακής πορείας τού σύγχρονου ανθρώπου από την ατομοκεντρικότητα στην παραδοχή τής αναγκαιότητας του συλλογικού αγώνα για τη διεκδίκηση πανανθρώπινων διαχρονικών αξιών, αποτελεί το πρώτο διήγημα της συλλογής με τίτλο «Η συνέντευξη». Χωρίς να καθορίζεται το ιστορικο-χρονικό πλαίσιο καθ’ όλη τη διάρκεια της αφήγησης, ωστόσο, τούτο δίνεται μέσα απ’ τις ψυχολογικές διακυμάνσεις, που καθορίζουν την εξέλιξη της ιστορίας. Ανατρεπτική κορύφωση στο τέλος, που αν και προϊδεάζεται από την αρχή, λόγω των στοιχείων τού χαρακτήρα τού κεντρικού ήρωα, αδυνατεί ο αναγνώστης να προβλέψει ποιά στοιχεία θα επικρατήσουν στην εσωτερική πάλη: της προσωπικής παραίτησης ή της διεκδίκησης των αξιών. Λόγος που ρέει, συμπαρασύροντας τον αναγνώστη σε γνώριμες και οικείες καταστάσεις σύγχρονης εργασιακής καθημερινότητας, προσφέροντας, όμως, διέξοδο σε αδιέξοδους καιρούς, με λογοτεχνικά εμπνευσμένη αιχμηρή πένα.

Η αθέατη πλευρά τής ελληνικής υπαίθρου σκιαγραφείται στο διήγημα «Ο φράκτης», όχι από την οπτική ενός παντογνώστη αφηγητή, αλλά ως βαθύτατα ριζωμένο βίωμα του ήρωα του διηγήματος, που αν και το αποποιείται ιδεολογικά, καθώς πιστεύει ότι είναι παράλογο και εντελώς ανούσιο να προκαλούνται δυσχερείς καταστάσεις, εξαιτίας ενός φράχτη, μεταξύ δυο γηραιών κυριών σ’ ένα χωριό, ωστόσο, εμπλέκεται σ’ αυτή την ιστορία συναισθηματικά διακείμενος, λόγω τής συγγένειάς του ως εγγονός τής μιας εξ αυτών. Περιγραφές γλαφυρές και κωμικοτραγικές με ιδίωμα τοπικό, βοηθούν τον αναγνώστη να αντιληφθεί τα βαθύτερα αίτια της συμπεριφοράς των πρωταγωνιστών, σ’ ένα περιβάλλον φυσικό που κάθε άλλο παρά συμβάλλει στην ενεργοποίηση αυτών των καταστάσεων. Η έννοια της ιδιοκτησίας τής γης και η καταπάτησή της από τον γείτονα συνιστά την απαρχή βαθύτερων κοινωνικών αναταραχών που μεταλαμπαδεύονται και στις μετέπειτα γενεές. Η τελική καταλυτική φράση τού διηγήματος, συνδέει χρονικά και ανάγει ως διαχρονικό το συμβάν αυτό σε όλες τις εποχές και σε όλες τις κοινωνίες, αστικές ή μη.

Τις τελευταίες δεκαετίες το ενδιαφέρον για πάσα μορφή διαμαρτυρίας ή πρόκλησης αισθημάτων ενοχής σ’ άλλους με σκοπό την απαίτηση και κυρίως την επίτευξη κάποιας αλλαγής προς το καλύτερο έχει μειωθεί δραματικά. Παλιότερα όλοι συγκινούνταν ότανκάποιος κρατούμενος, καμμία σουφραζέτα, ή τέλος πάντων ο όποιος αδικημένοςκαι καταπιεσμένος προχώραγε σε πολυήμερη απεργία πείνας για να ντροπιάσει ή να εκθέσει στα μάτια τού κόσμου τον εκμεταλλευτή του. Σήμερα είναι τελείως αδύνατο όχι μόνον να ευαισθητοποιηθεί η κοινωνία και να επιδοκιμάσει μια απεργία πείνας αλλά και να βρεθεί εκείνος που ρισκάροντας την ίδια του τη ζωή θ’ απέχει παντελώς απ’ την λήψη τροφής για να διαμαρτυρηθεί ή ν’ απαιτήσει κάτι. Οι εποχές έχουν αλλάξει· ζούμε πλέον σ’ έναν τελείως διαφορετικό κόσμο.

Υπήρχε μια χρονική περίοδος που ολόκληρη η πόλη έδειχνε έντονο κι ειλικρινές ενδιαφέρον για τους απεργούς πείνας. Όταν ξεκίναγε μια τέτοια απεργία, το θέμα συζήτησης παντού ήταν αυτή τούτη η απεργία. Όσο πέρναγαν οι μέρες κι ο απεργός παρέμενε σταθερός στην αφαγία του, ολοένα και περσότεροι ασχολούνταν μαζί του με κάθε δυνατό τρόπο κι έδειχναν έτσι την συμπαράστασή τους. Στο τέλος δεν υπήρχε ούτ’ ένας που να μην ενδιαφερόταν για την περιβόητη πλέον απεργία πείνας.

Έτσι, στα σχολεία προσκαλούνταν οι επαΐοντες–άνθρωποι πού ’χαν κάνει αντίστοιχες απεργίες στο παρελθόν ή πού ’χαν σπουδάσει το θέμα σε σχολές τής Εσπερίας– κι ενημέρωναν την νεολαία και τους δασκάλους μιλώντας για τις δικές τους εμπειρίες και παρουσιάζοντας ακόμα και αινέσιμες διατριβές μ’ όλα τ’ απαραίτητα δεδομένα, τα προς επίρρωση των προσπαθειών τού απεργού. Τότε βρίσκαν οι δάσκαλοι την ευκαιρία ν’ αναθέσουν εργασίες στους μαθητές τους με θέμα την απεργία πείνας, τους λόγους και τις αιτίες τέτοιων παράτολμων κινήσεων από πλευράς απεργών, τις επιπτώσεις τής απεργίας στον κάθε λογής αδικητή και φυσικά τα οφέλη για την κοινωνία. Μάλιστα, οι πιο τολμηροί απ’ αυτούς παρότρυναν τα παιδιά σε σύντομες αποχές απ’ το φαγητό για να πάρει η συμπαράσταση τού κάθε σχολείου στον απεργό και μια βιωματική χροιά.

Οι πολλαπλές διαστάσεις της μετανάστευσης

Ευχάριστη έκπληξη υπήρξε η σχετικά πρόσφατη κυκλοφορία του μυθιστορήματος της Αγλαΐας Μπλιούμη Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα από τις εκδόσεις Κέδρος, καθώς είναι από τα λίγα βιβλία που πραγματεύονται τις διάφορες διαστάσεις της μετανάστευσης. Όπως φανερώνει ο τίτλος του μυθιστορήματος στο επίκεντρο βρίσκεται η μετανάστευση στη Γερμανία, τούτη όμως δεν περιορίζεται μόνο στις κλασικές πια ιστορίες της πρώτης γενιάς μεταναστών. Παρουσιάζονται ενδελεχώς εμπειρίες και προβλήματα της δεύτερης γενιάς Ελλήνων μεταναστών, όπως επίσης η προσφυγιά από τη Μικρά Ασία καθώς και η παλιννόστηση στην Ελλάδα.

Το μυθιστόρημα εδράζεται σε αυτοβιογραφική βάση, σε αρκετά σημεία πραγματώνεται η αυτοβιογραφική σύμβαση με τον αναγνώστη («ξέρω όμως ότι η αλήθεια και τα παραμύθια πάντα συγκινούσαν τους ανθρώπους. Κόλλα το!»), όμως δεν πρόκειται για αμιγώς αυτοβιογραφικό έργο. Όπως αναφέρει και ο ανώνυμος αφηγητής στο τελευταίο κεφάλαιο, πρόκειται πολύ περισσότερο για «αυτομυθοπλασία». Σημειωτέων ότι από αυτήν την μικρή αναφορά μπορούμε να εικάσουμε ότι ο ανώνυμος αφηγητής παραπέμπει αυτοβιογραφικά και μάλλον ειρωνικά στην επαγγελματική ενασχόληση της συγγραφέως με τη φιλολογική έρευνα σε ακαδημαϊκό επίπεδο.

Τελικά,δεν είναι τυχαίο που η μοίρα των Μικρασιατών τους οδηγεί κατά τη δεκαετία του 1960 στη μετανάστευση. Έτσι η οικογενειακή ιστορία είναι στην ουσία μια ιστορία συνεχών μετακινήσεων και μεταβάσεων, οι ταυτότητες που σκιαγραφούνται στο μυθιστόρημα είναι ρευστές και εξελισσόμενες («Ταυτότητα είναι τα ίχνη που άφησες στην άμμο του χρόνου»).